Художники слова — о чернобыльской трагедии

Представители разных поколений писателей, публицистов, ученых из Беларуси, России и Украины собрались в мемориальном зале Союза писателей Беларуси за «круглым столом» поговорить на тему «Чернобыль в литературе. Поэзия как современный культурный феномен». Встреча прошла в рамках конференции «Чернобыль: преодоление. Вклад научной и творческой интеллигенции Беларуси, России, Украины». В качестве организаторов международного форума выступили министерства информации, иностранных дел и по чрезвычайным ситуациям Республики Беларусь, Национальная академия наук Беларуси, Союз писателей Беларуси при поддержке Межгосударственного фонда гуманитарного сотрудничества государств - участников СНГ.

С одной стороны, тема чернобыльской трагедии - сфера научных исследований физиков и химиков. Именно они должны прилагать как можно больше усилий, чтобы изучить последствия трагедии и предотвратить новые глобальные катастрофы. Но как быть с простыми людьми, пережившими аварию, которые потеряли родные дома, родственников и подорвали здоровье? Именно в этой сфере на помощь физикам приходят «лирики» - поэты и прозаики, публицисты и драматурги. Именно они с помощью литературных произведений могут помочь людям осознать весь масштаб горя и пережить трагедию. Об этом в своих выступлениях за «круглым столом» говорили председатель Союза писателей Беларуси Николай Чергинец и директор Института литературоведения имени Янки Купалы НАН Беларуси, доктор филологических наук Иван Саверченко.

По законам жанра поэзия, требующая скорее сильных эмоциональных переживаний, чем долгих размышлений и анализа (что характерно для прозы), способна гораздо быстрее откликаться на проблему, показывать ее личностный аспект. Так, в Беларуси уже через несколько лет после аварии на Чернобыльской АЭС вышли антологии стихов отечественных поэтов «Звезда полынь» и «Пройти через зону». На страницах этих изданий свои стихи-отклики опубликовали более семи десятков поэтов. Уникален и пример поэта Николая Метлицкого. Его родная деревня Бабчин Хойникского района Гомельской области оказалась в зоне заражения и отселения. Через некоторое время после трагедии он вернулся в опустевшую деревню, по несколько дней жил в каждом из покинутых домов односельчан, где писал стихи о жителях Бабчина. Он вернулся в Минск с сильно подорванным здоровьем, вскоре был госпитализирован. Но книга поэзии, которая так и называется - «Бабчин», стала данью памяти родной деревни и ее жителей.

Белорусские мастера прозы тоже откликнулись на трагедию Чернобыля, но немного позже. Вышли романы Ивана Шамякина «Злая звезда», Виктора Казько «Спаси и помилуй нас, черный аист», документальную книгу «Чернобыльская молитва» написала и Светлана Алексиевич. Тема чернобыльской трагедии и сейчас волнует прозаиков. Можно вспомнить повести Леонида Левановича «Полынный ветер», «Жена ликвидатора». Опираясь на документальную основу, они рассказывают о том, как авария повлияла на судьбы простых людей.

А что о Чернобыле могут сказать представители нового поколения писателей? С одной стороны - немного, ведь они не были свидетелями тех событий. Но с другой - тема катастрофы может перерасти в рассуждение об ответственности человека перед природой. Поэтому стихи, которые прочли во время встречи молодые поэты Игорь Остапенко, Леся Мудрак, Сергей Савин (Украина), Яна Явич, Маргарита Латышкевич, Юлия Алейченко (Беларусь), Инга Кузнецова, Дмитрий Тонконогов, Андрей Коровин (Россия), не были напрямую посвящены Чернобылю, но стали рассуждениями о месте человека в мире.

Фото Сергея НИКОНОВИЧА

Участник второй конференции международного гуманитарного проекта «Минская инициатива» переводчик, филолог, литературный критик из России Дмитрий БАК:

- «Минская инициатива» стала попыткой ученых, литераторов, деятелей культуры трех стран - Беларуси, Украины и России - нащупать общие точки, общее прошлое, общие эмоции и создать проекты, подтверждающие славянское единство. В данном случае общая беда - катастрофа на Чернобыльской АЭС - может служить знаком нашего родства. Когда приходит настоящая беда, исчезают взаимные упреки, попытки переписать историю и просто сфальшивить.

Конференция произвела на меня сильное впечатление, особенно пленарное заседание. Здесь прозвучали выступления белорусских коллег, они рассказали, как много в Беларуси сделано за истекшие тридцать лет после аварии и насколько это сделано системно, осознанно, публично. Это не значит, что таких усилий не было в России и Украине, но все же у меня осталось впечатление, что для белорусской культуры, экономики и политики чернобыльская катастрофа - одна из важнейших, центральных тем. Минская инициатива также призвана показать, что за словом «культура» стоят не только музыка, театр или кино - гуманитарное измерение есть у техники, технологии тоже.

В наших беседах прозвучала мысль о том, что день 26 апреля 1986 года разделил историю человечества на две разные эпохи. Коллективная драма атомной техногенной катастрофы на тот момент не имела аналогов. Войны известны человечеству на протяжении тысячелетий, но опыт апреля 1986 года эмоционально был совершенно новым и по-новому страшным.

Я сам проехал мимо Чернобыля за сутки до аварии, тогда я жил в Украине. Остались тягостные воспоминания о том, как тысячи киевлян вдруг оказались в моих родных Черновцах, о трагическом первомайском параде, когда о трагедии уже стало известно. Тогда случился настоящий прорыв информационной блокады. Понятно нежелание государства сеять панику, но тогда был выбор: опасаться паники или завоевывать доверие народа. Выбор был сделан не совсем правильный: на втором году перестройки, в достаточно оптимистичное время доверие к власти было подорвано. Сейчас мы пытаемся общими усилиями преодолеть прошлое.

Есть надежда, что меморандум «Минской инициативы» будет скромным, но весомым вкладом в важнейшее дело: осознание нашего родства и желание двигаться дальше.

У апошни час у беларускай литаратуры пачынаюць гучаць трывожныя словы аб будучым нашай прыроды, аб тым, што паветра, вада и зямля – аснова усяго жывога на планеце – забруджваюцца. Атручванне прыроды звязана з безгаспадарчай дзейнасцю чалавека, якая и прывяла да самай страшнай катастрофы сучаснасци – аварыии на Чарнобыльскай АЭС. Гэтай тэмы прысведчаны творы Шамякина «Злая зорка», И.Пташникава «Львы» и инш. Святлана Алексіевіч- "Чарнобыльская малітва". У самым пачатку кнігі - факты пра аварыю, сабраныя аўтарам за 20 гадоў пасля яе. Але што хаваецца за гэтымі халоднымі фактамі? Знакаміты "маналог жонкі пажарніка, які загінуў пры тушэнні пажару на ЧАЭС". Разважанні аўтара аб тым, чаму яна піша гэтую кнігу і што такое Чарнобыль у яе бачанні. І далей - галасы, галасы, галасы самых розных людзей, ад вясковых жыхароў да старшыні райкама, ад працоўных да навукоўцаў - тых, каго прама ці ўскосна зачапіла трагедыя Чарнобыля. Гэта кніга пра тое, як паміралі героі-ліквідатары аварыі. А да іх адмаўляліся падыходзіць лекары і медсёстры і даглядаць за імі ў апошнія дні прымушалі салдат тэрміновай службы... І хавалі іх таемна, пад цяжкімі плітамі. Да іх і да мёртвых баяцца падыходзіць і нават побач не хаваюць. Якія перажылі кажуць - "Неба жывое-там усе нашы" Яны сыходзілі са сваіх дамоў назаўжды, а сабакі і кошкі іх яшчэ доўга чакалі каля брамы...

43. Гістарычная тэма ў сучаснай беларускай літаратуры. Вобразы знакамітых продкаў у творах к. Тарасава, у.Арлова, л.Дайнекі, в.Іпатавай (аўтар і твор на выбар).

Без мінулага няма будучага. Памяць пра мінулае заўсёды скіравана ў будучыню. Цяжка пераацаніць ролю і зна-чэнне твораў беларускай літаратуры на гістарычную тэму, а таксама заслугу перад нашым народам даследчыкаў міну-лага У. Караткевіча, М. Ерамаловіча, Л. Дайнекі, У. Арло-ва, В. Чаропкі, В. Іпатавай, К. Тарасава і іншых, бо іх тво-ры вяртаюць нашаму народу памяць, бо без памяці пра мінулае народ пазбаўлены будучыні. Мастацкаму ўвасабленню гістарычных падзей прысвечаны раманы Леаніда Дайнекі «Меч князя Вячкі», «След ваўкалака» і «Жалезныя жалуды». У цэнтры іх - вядо-мыя гістарычныя асобы Вячаслаў Барысавіч, Усяслаў Ча-радзей, Рагнеда, Міндоўг і інш. Першыя раздзелы рамана прысвячаюцца то паралельнаму паказу дзяцінства і юнацтва будучага князя паўночнага фарпоста Полацкага княства Кукенойса - Вячкі, то апісанню трагічнага лёсу Мірошкі ці шляху да волі Якава Палачаніна. Здавалася б, лёсы іх, як і ўмовы жыцця, зусім розныя, але потым жыццёвыя шляхі іх схо-дзяцца, і далей князь і воін не разлучаюцца да самай смерці. Князь па-геройску гіне пры абароне крэпасці. Падчас бою яму адсеклі руку, але і перад самай смерцю Вячка здолеў перадаць свой меч перамогі Якаву Палачаніну. Меч у творыІ - сімвал барацьбы за незалежнасць, сімвал неперамож-насці духу і знак пераемнасці гераічных спраў розных па-каленняў і непарыўнай сувязі паміж імі. Сюжэт раман^ востры, напружаны, дынамічны, напоўнены драматычнымі калізіямі. Твор атрымаўся белетрыстычным у добрым сэн-се слова, бо сюжэт і моцныя асобы, выпрабаваныя моц-нымі, незвычайнымі абставінамі, спрыяюць эстэтычнаму ўздзеянню на чытача. Апісваючы жыццё князя ад самага дзяцінства, пісьменнік даследуе вытокі адданага служэння народу, сцвярджае, што нічога выпадковага на свеце не бывае. У 16-гадовым узросце юнак даў клятву, што да апошняга ўздыху будзе бараніць сваю Айчыну ад чужын-цаў. I гэту клятву Вячка не парушыў. Чалавек вялікай лушы, крыштальнага сумлення і моцнай волі, ён выступіў за аб"-яднанне сіл у барацьбе з ворагамі. Прыёмамі кантрасту ка-рыстаецца Л. Дайнека, каб узвысіць свайго героя. Анты-подамі Вячкі ў рамане з"яўляюцца вобразы полацкага князя Уладзіміра, апантанага прагай славы, і літоўскага князя Дай-герута, які замест паходаў на тэўтонаў збіраў даніну. Дзе-янні ж князя Вячкі, накіраваныя на ўмацаванне княства, за два вякі да Грунвальдскай бітвы 1410 г. паклалі падва-ліну ў гэтую вялікую перамогу над крыжакамі, бо Вячка даў прыклад, як трэба змагацца за незалежнасць і забяспе-чыць перамогу ў барацьбе, умацоўваючы краіну, аб"ядноў-ваючы ўсіх ідэяй незалежнасці. Кульмінацыйным момантам у творы з"яўляецца той эпі-зод, калі галоўны герой выпрабоўваецца выбарам. Пісь-меннік надзяліў свайго героя не толькі лепшымі якасцямі сына сваёй зямлі, але і бацькоўскімі пачуццямі да свайго дзіцяці. Ён - верны муж і клапатлівы бацька. Лёс пад-рыхтаваў яму самае моцнае з усіх выпрабаванняў: выбар паміж радзімай і дачкой Соф"яй. Ворагі выкралі яго пяціга-довую дачкі і за яе вызваленне запатрабавалі палову зямлі і палову горада. Псіхалагічна тонка выпісана сцэна сустрэ-чы бацькі з дачкой, сустрэча, якой ворагі спадзяваліся зла-маць Вячку, а ён пайшоў на яе з надзеяй: «Ідзі, Халадок, да Клімяты. Ён піша полацкі летапіс. Хай напіша там, што я, кукенойскі князь, люблю сваю зямлю, дужа моцна люб-лю і пакладу за яе галаву. I напіша хай там, што я дужа люблю сваю дачку. Зямля, Халадок, будзе пустою, ледзя-ною, калі няма на ёй роднай душы. Хай напіша ў летапісе, што я бяру на сябе ўсю адказнасць перад Богам за тое, што адбудзецца». Гэтым трагічным эпізодам пісьменнік сцвярджае думку, што сутнасць чалавека вызначаецца выбарам, што дзяр-жаўца адказны не толькі за сябе, але за народ і радзіму, што лёсы дзяржаўцы і народа непадзельныя. Заслуга Л. Дайнекі не толькі ў тым, што ён змог уз-навіць духоўную атмасферу таго часу, стварыць уражлі- выя, незвычайныя па сваёй эстэтычнай сіле вобразы ста-ражытных беларусінаў, ліцвінаў, але і напоўніў творы сучасным гучаннем, прымусіў нас задумацца над вечнымі каштоўнасцямі і ўбачыць высокае неба ідэала.

Тэма Вялікай Айчыннай вайны, да якой звяртаюцца пісьменнікі, стала вызначальнай для сучаснай беларускай літаратуры. Гэта творы, якія даюць шырокае апісанне страшнай трагедыі, таксама расказваюць нам пра франтавое жыццё і партызанскі рух на Беларусі. Часам пісьменнікі ставяць сваіх герояў у такія ўмовы, дзе ад іх патрабуецца бескампрамісны маральны выбар. Аднак у франтавых умовах ад асабістага выбару чалавека не заўсёды шмат залежыць. Іншая справа - партызанская вайна. Тут чалавек можа патрапіць у такія ўмовы, калі ён павінен разлічваць толькі на самога сябе, на свой вопыт, калі дапамогі чакаць не даводзіцца. У такім выпадку ўзрастае значэнне маральнага вобліку чалавека, яго стойкасці. Іменна гэтым - праблемай выбару - вылучаецца творчасць Васіля Быкава. У аповесці "Сотнікаў" аўтар раскрывай вытокі подзвігу і здрадніцтва. Рыбак вырашыў шляхам здрады застацца жыць. Яму здаецца, што ён можа ашукаць ворага, галоўнае выжыць, а там уцячэ і будзе працягваць барацьбу. Па сваіх перакананнях Рыбак не вораг, ён хоча выжыць насуперак усяму, але ў цяжкую хваліну ён клапоціцца толькі пра сябе. Сотнікаў таксама хоча жыць. Але ён у першую чаргу думае пра людзей, ні на хвіліну не можа пераступіць рысу, за якой чалавек перастае быць чалавекам. В. Быкаў паказаў, што Рыбак стаў здраднікам невыпадкова. Яго эгаізм, адсутнасць пэўных маральных ідэалаў, звычка не задумвацца над уласнымі словамі прыводзяць Рыбака да здрады. I Рыбак пакараны нават тым, што памерці як чалавек не можа. На фоне Рыбака хворы і нязграбны Сотнікаў нават не звяртае на сябе ўвагі. Але ў хвіліну, калі ўзнікла сітуацыя выбару паміж жыццём і здрадай, ён вырастав ў магутную постаць героя. Такім яго робяць пачуццё адказнасці, абавязку, мужнасць. Галоўнае - Сотнікаў не лічыць свае паводзіны гераізмам. Перад пакараннем ён бачыць у натоўпе хлопчыка, і ў яго хапае сілы ўсміхнуцца таму «жаласнай усмешкай». Хлопчык - гэта надзея на будучыню.

Партызанская тэма гучыць у цыкле раманаў Івана Навуменкі - «Сасна пры дарозе», «Вецер у соснах», «Сорак трэці».

Дачакаліся вызвалення Міця Птах і яго сябры, зрабіўшы нямала добрых спраў дзеля перамогі над ворагам. Недзе загубіўся на дарогах адступлення нямецкіх войск бургамістр Крамер. Ён з неахвотай пакідае Радзіму, але вымушаны адступаць разам з немцамі, бо яго прыродная дабрата так і не выспела ў актыўнае супраціўленне фашызму. А вось намеснік Крамера Лубан здолеў гэта зрабіць. Пакрыўдзіўшыся за тое, што перад вайной з ім паступілі несправядліва, ён ідзе служыць да немцаў. Але, будучы чалавекам сумленным, мужным, ён хутка пераконваецца, што акупанты нясуць няшчасце народу. I тады Лубан рашуча парывае з немцамі, ідзе да партызан, не спадзеючыся, што яго прымуць. Але партызаны паверылі, прынялі - і Лубан мужна змагаецца. Немцы жорстка адпомсцілі яму за гэта - расстралялі сям"ю. Лубан - не прыстасаванец, не перабежчык, ён адносіцца да жыцця патрабавальна і гатоў плаціць за ўласныя памылкі высокай цаной.

У рамане «Сорак трэці» паказана атмасфера пярэдадня вызвалення на а купава пай тэрыторыі Беларусі, дзейнасць падпольшчыкаў і партызан, якія ў чаканні прыходу Савецкай Арміі не пакідаюць ворага ў спакоі.

Шырокі сацыяльна-бытавы план у наказе Вялікай Айчыннай вайны ўласцівы творчасці Івана Чыгрынава. Выйшлі яго раманы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы», «Вяртанне да віны». Празаік расказвае пра лёс жыхароў вёскі Верамейкі. Сутыкненні жыхароў з акупантамі даюць адчуць, што нямецкія войскі прынеслі з сабой бесчалавечнасць, агрэсіўнасць, фашызм. I гэта прымушае большасць людзей спачатку затаіцца і ўнутрана настроіцца на непрыняцце акупацыйных парадкаў. Пасля ж вельмі хутка пачынае выспяваць імкненне да супраціўлення і барацьбы. I так ужо складваецца ў жыцці, што барацьбу з ворагам павінны ўзначаліць лепшыя людзі з народа - такія, як Дзяніс Зазыба.

Страница 1 из 1

Тэма гістарычнага мінулага Беларусі ў сучаснай беларускай прозе (на прыкла-дзе двух-трох сучасных аўтараў)

Мінулае вучыць нас, як жыць сёння Я. Баршчэўскі ... каб вякі маім спяваліротам... У. Караткевіч Без мінулага няма будучага. Памяць пра мінулае заўсёды скіравана ў будучыню. Цяжка пераацаніць ролю і значэнне твораў беларускай літаратуры на гістарычную тэму, а таксама заслугу перад нашым народам даследчыкаў мінулага У. Караткевіча, М. Ерамаловіча, Л. Дайнекі, У. Арлова, В. Чаропкі, В. Іпатавай, К. Тарасава і іншых, бо іх творы вяртаюць нашаму народу памяць, бо без памяці пра мінулае народ пазбаўлены будучыні. ...

Вялікая Айчынная вайна ў сучаснай беларускай прозе

Вялікая проза Міхася Зарэцкага

Міхась Зарэцкі адносіцца да ліку той вялікай плеяды беларускіх пісьменнікаў, чыя творчасць доўгія гады знаходзілася пад забаронай або папросту замоўчвалася. І хоць асобныя творы друкаваліся і ў савецкі час, большасць з таго, што складае стрыжань творчай манеры пісьменніка, не было вядома шырокаму колу чытачоў. А між тым пяру Зарэцкага належаць такія выдатныя аповесці і раманы, як "Голы звер", "Вязьмо", "Сцежкі-дарожкі", незакончаны раман "Крывічы". Росквіт таленту празаіка прыйшоўся на часы так званай беларусізацыі і пачатку сталінскага тэрору. Дзве згаданыя акалічнасці не маглі, безумоўна ж, не паўплываць на тэматыку і дух яго твораў. Аповесць "Голы звер" з"яўляецца спробай стварэння псіхалагічнага твора. У ёй расказваецца пра гісторыю ўзаемаадносін дзяўчыны Лідачкі з пыхлівым, эгаістычным, подлым маладым чалавекам - Віктарам Яроцкім. Для яго, як вынікае з далейшага разгортвання падзей, не існуе нічога святога ў жыцці: ён уладкоўваецца на працу ў якасці памочніка бухгалтара, якога ўводзіць у зман абяцаннямі багатага і бесклапотнага жыцця, а потым ускладвае на яго адказнасць за фінансавыя махінацыі. Лідачка, якая шчыра пакахала Яроцкага, не задумваецца, адкуль ён можа мець столькі грошай. Віктар жа, абяцаючы Лідачцы ажаніцца з ёю, на самой справе хоча толькі пазабавіцца, рэалізаваць свае юрлівыя жаданні. Ён прыводзіць Лідачку ў прытон, дамагаецца свайго і выкідвае бедную дзяўчыну, як непатрэбную анучу. Пасля гэтага выпадку ў Лідачкі адкрываюцца вочы на тое, хто ж такі Яроцкі насамрэч. Апісанні вострых душэўных перажыванняў дзяўчыны і ўнутраныя маналогі Яроцкага з"яўляюцца самымі запамінальнымі старонкамі аповесці. Адным з першых беларускіх раманаў, прысвечаных тэме калектывізацыі, справядліва лічыцца раман М. Зарэцкага "Вязьмо". Гэты раман па сваёй сацыяльнай завостранасці пераўзыходзіць усе творы пра калектывізацыю, якія друкаваліся па-беларуску ў даваенны час. М. Мушынскі нават лічыць, што ў рамане "праведзена ідэя немэтазгоднасці суцэльнай калектывізацыі". Аднак гэтая ідэя праводзіцца ў рамане ў скрытай, завуаляванай форме. Неабходна адзначыць, што, ствараючы свой раман на пачатку 30-х гадоў, М. Зарэцкі ўжо бачыў сацыяльна-палітычныя і эканамічныя вынікі калектывізацыі. Таму ён паказвае сапраўдную сутнасць падзей, па-мастацку адкрыта выказвае сваё стаўленне да іх: паказвае, як руйнуюцца лёсы людзей ва ўгоду палітычным інтарэсам, як духоўна нявечацца людзі, ператвараючіхіся ў ахвяр штучна створанай атмасферы страху, падазронасці і варожасці. У першай частцы рамана паказана беларуская вёска пярэдадня калектывізацыі, чытач знаёміцца амаль з усімі героямі, у тым ліку і з Сымонам Карызнам, якога сумненні наконт правільнасці эканамічнай палітыкі партыі даводзяць да дэпрэсіі. У другой частцы распавядаецца аб спробах стварэння ў Сівалапах з беднякоў і сераднякоў калгаса, які павінен засведчыць перавагі новага ладу гаспадарання. Сымону Карызну ўдаецца дамагчыся разбурэння гэтага калгаса і пераводу старшыні Зеленюка ў другую гаспадарку. Трэцяя частка распавядае аб выніках прымусовай калектывізацыі для сялян і для асабістага лёсу Сымона Карызны. Праз лёс галоўнага героя аўтар ставіць і вырашае праблему ўзаемаадносін дзяржавы і асобы. Вязьмо - гэта вынік адсутнасці свабоды дзеянняў, выбару, немагчымасць рэалізацыі сваіх ідэй. Адным з самых цікавых твораў М. Зарэцкага з"яўляецца раман "Сцежкі-дарожкі". Храналагічна ён ахоплівае Лютаўскую рэвалюцыю, грамадзянскую вайну і барацьбу з бандытызмам. Галоўную ўвагу чытача прыцягвае група выдуманых персанажаў - Васіль Лясніцкі, яго сябра Андрэй, анархіст Халіма, Андрэева сястра Ніна і панская дачка-прыгажуня Раіса. Многія з герояў твора моцна рамантызаваныя, вызначаюцца ўнутранай супярэчлівасцю. Свой твор М. Зарэцкі ствараў у той час, калі з"яўляўся шчырым прыхільнікам афіцыйнай ідэалогіі. І таму не дзіўна, што ў выніку сваіх пакутлівых пошукаў галоўны герой твора Васіль Лясніцкі прыходзіць да высновы аб неабходніасці падпарадкавання "дружнай грамадзе, вялікаму калектыву". "Яшчэ больш заканамерным у рэчышчы тагачаснай афіцыйнай прапаганды выглядае аўтарскае вырашэнне ўзаемаадносін паміж Васілём і паненкай Раісай: аўтар усімі магчымымі сродкамі аддаляе іх збліжэнне (Раіса палае страсцю да ўласнага дзядзькі, і яна мае венерычную хваробу), каб абгрунтаваць тэзіс пра выраджэнне паноў як класа. Раман пабудаваны так, што ўсе сюжэтныя лініі завязваюцца вакол вобраза Лясніцкага, праз узаемадзеянне з іншымі героямі твора высвечваюцца розныя аспекты яго характару. Сваёй стылёвай адметнасцю, канфліктнасцю і дынамізмам дзеяння раман выгадна адрозніваецца ад многіх твораў тае эпохі. Напрыканцы неабходна адзначыць, што з-за палітычных рэпрэсій М. Зарэцкі не змог завяршыць шэраг сваіх цікавых задумак. Сведчаннем таму з"яўляецца незавершаны раман "Крывічы", які меўся быць вытрыманы ў здаровым нацыянальным духу. Але творчым планам пісьменніка не суджана было збыцца. Тым не менш, тое, што захавалася, сведчыць аб высокім майстэрстве Зарэцкага-празаіка, аб яго непаўторнай манеры пісьма, аб імкненні да стварэння высокапсіхалагічнага беларускага рамана. Амаль ва ўсіх творах яму ўдалося пазбегнуць заангажаванасці і палітыканства, праўдзіва адлюстраваць складаны і супярэчлівы твар эпохі. ...